Σκόρπια φύλλα της ζωής μου

(Μνημόσυνο στο Δάσκαλο του ΔΜΕ(1975-77) Σπύρο Τρυφωνόπουλο, που άλλαξε τη ζωή μου).

Α

Δανεικός ο τίτλος της επιφυλλίδας.

Αλλά και αυτά που θα διαβάσετε- όσοι τα διαβάσετε- είναι παλαιά, προ πεντηκονταετίας σχεδόν.

Βρισκόταν θαμμένα στα συρτάρια μου, και τώρα που τα ανακάλυψα, με την πεποίθηση πως κάποιες αλήθειες δε γεράζουν, λέω πως ίσως βρεθεί κάποιος που θα τα προσέξει.

Καυτό πάντα, όπως τότε, και σήμερα θέμα :

Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ.

Τα κείμενα τυπώνονται απαράλλαχτα, χωρίς προσθήκες και διορθώσεις.

‘’Θα ξεκινούσα με αυτό που είπε ο Αποστολάκης (Γ. Αποστολάκης: «Η ποίηση στη ζωή μας»). Προτού διοριστείς κοίτα τον εαυτό σου στον καθρέφτη, βαθιά. Δες όλες σου τις ασχήμιες κατάφατσα. Αναμέτρησε ότι η πολιτεία είναι πάντα φειδωλή στην αμοιβή σου. Αν πίστεψες ότι με το επάγγελμά σου, θα λύσεις το βιοποριστικό σου πρόβλημα, γελάστηκες. Υπάρχουν τόσα άλλα πιο προσοδοφόρα. Αν νόμισες ότι δεν απαιτεί κόπο και ότι σου φτάνουν αυτά που έμαθες, γελάστηκες δυο φορές. Και είσαι δυστυχισμένος και εσύ και πιο πολύ τα παιδιά σου, που θα πάρεις στα χέρια σου. Αργά ή γρήγορα θα ’ρθει η ώρα που θα νιώσεις πόσο πικρό είναι το ψωμί που τρώς.

Μπορεί να διδάσκεις σε καμιά επαρχία και τα παιδιά να υπνωτίζονται μέσα στο υλικό των διδαχτικών εγχειριδίων ( που ως τώρα μόνο εγχειρίδια ήταν). Μπορεί ακόμη να καμαρώνεις πως μπαίνεις στην τάξη απροετοίμαστος, γιατί τά ’μαθες όλα. Πρόσεξε! Η ζωή εκδικείται. Κάποτε κάποιο θα καταλάβει, έξω από το σχολείο, στη ζωή, πόσα έχασε εκεί μέσα. Ίσως κάποτε κα σένα σε ξυπνήσουν σειρήνες. Φαντάστηκες το τι εξουθενωτικό θα’ ναι, να διαγράψεις όλη σου την προσπάθεια μιας ζωής με ένα Χ;

Μα αν νιώθεις μια φλόγα να σε κατακαίει, αν νιώθεις πως έχεις ζωντανά πλάσματα στα χέρια σου, που διψούν για ζωή, κι αν πιστεύεις πως στο πόστο που τάχτηκες, θ’ αλλάξεις πολλές από τις ασχήμιες του κόσμου, και κάνεις στα μάτια των παιδιών ν’αστράψει το όραμα μιας καλύτερης ζωής, τότε προχώρα. Κάνεις για δάσκαλος κι έλα μαζί μου να συζητήσουμε μερικά δευτερότερα θέματα’’.

«Βασική σου αρχή: Σεβασμός στην προσωπικότητα του μαθητή. Όποιος κι αν είναι: καλός ή κακός, αμελής ή επιμελής, σύμφωνα με τα δικά σου κριτήρια. Όλοι αξίζουν την αγάπη σου και το ίδιο ενδιαφέρον. Οι κακοί και οι αδύνατοι το δικαιούνται πιο πολύ. Το γιατρό δεν τον έχει τόση ανάγκη ο υγιής, ο ασθενής τον έχει. Αυτό το απλό το σκέφτηκες;

Το να δίνουμε ίδιες ευκαιρίες-τις πιο πολλές φορές δυστυχώς λιγότερες, σε παιδιά που δεν έχουν τις ίδιες ικανότητες, το λες αυτό ισότητα; Όλα έχουν το δικαίωμα και το δίκιο να απαιτούν τη φροντίδα μας, την προσοχή μας, το ενδιαφέρον μας, την αγάπη μας.

Μην πιστεύεις πως ο αδύνατος μαθητής είναι το δεδομένο. Να τον θεωρείς ως πρόβλημα. Εξάντλησες όλες τις διαδικασίες, που θα απαιτηθούν, για να φτάσεις σε τέτοιο συμπέρασμα;

Υπάρχει οργανισμός ζωντανός, που όταν του δώσεις τους κατάλληλους ερεθισμούς να μην αντιδράσει;

Σου ζητώ ακατόρθωτα; Από ποιον όμως θα τα ζητήσω, αν όχι από το δάσκαλο;».

Ίσως αυτά που γράφω σού φανούν ακατόρθωτα. Αν όμως δε βάλλουμε στόχους που να ξεπερνούν τον εαυτό μας, πως υπάρχει τρόπος να φτάσουμε στο δυνατόν εφικτό;

Β

«Και πρώτο απ’ όλα, αν δεν ξεγράψεις το ρήμα διδάσκω, να κάνεις τουλάχιστον πιο μετρημένη τη χρήση του.

Διδάσκω σημαίνει εγώ μιλώ και οι άλλοι ακούνε. Ή, λίγο πιο βελτιωμένα, συμμετέχουν και οι άλλοι σ’αυτά που ξέρω εγώ, και προσπαθώ να τους μεταδώσω. Όλες οι ενέργειες ξεκινούν από εμένα. Η ακτίνα δράσης τους είναι η δική μου κρίση, οι δικοί μου στόχοι και ο μαθητής ένας δορυφόρος που παίρνει πιο καλό βαθμό, όσο πιστότερα αποδίδει αυτά που εγώ ξέρω και θέλω να του μάθω. Και βέβαια έτσι είναι, λέω, γιατί εγώ σπούδασα, ξέρω περισσότερα και έχω πείρα, ο μαθητής τί μπορεί να ξέρει; Ανώριμος, ανεύθυνος, άπειρος, πρέπει να αφεθεί στα δικά μου τα χέρια,

να τον κατευθύνω μέσα στα όρια που εγώ έχω χαράξει για κάθε μάθημα, και του παρέχω την ευκαιρία να σκεφτεί, να στοχαστεί, να συνδιαλεχτεί, έστω, μαζί μου, μα κάτω από τη δική μου καθοδήγηση. Να η περίφημη καθοδηγούμενη ενέργεια!

Αυτές τις αρχές πήραμε στο Δημοτικό και Γυμνάσιο και ως φοιτητές αργότερα στο Πανεπιστήμιο.

Αυτά είχαν κάποτε πέραση. Τώρα δεν έχουν. Κ ι αργότερα δεν ξέρουμε τι καινούργιο θα βγεί.

Πάντος πέρασε η εποχή που ο μαθητής πίστευε πως το καθήκον του ήταν να έρχεται στο σχολείο, να μαθαίνει ό,τι του λέμε να παίρνει βαθμό.

Ο κόσμος όλος πρέπει να αναθεωρηθεί μέσα σου. Όσοι έφθασαν και εκφράζουν αποφθέγματα, είναι το καταστάλαγμα της πνευματικής τους πορείας. Η δική σου αναζήτηση θα σου δώσει κάτι άλλο. Δέξου τα όλα σαν προβλήματα. Η τάξη σου είναι ένα πρόβλημα. Ο κάθε μαθητής είναι ένα πρόβλημα. Τάξη χωρίς προβλήματα δεν είναι τάξη, νεκροταφείο είναι

Ότι μπορούμε να πούμε τώρα είναι πως κέντρο του μαθήματος δεν είναι ο δάσκαλος, αλλά ο μαθητής. Δε διστάζουμε να το πούμε: Μαθητοκεντρικό μάθημα. Πρωταγωνιστής σ’ αυτό δεν είναι ο καθηγητής, αλλά η τάξη!

Από πού απορρέει αυτό; Από το σεβασμό στην προσωπικότητά του. Ο ίδιος να προβληματιστεί. Ο ίδιος να αντιμετωπίσει το μάθημα. Αυτό θα τον βοηθήσει να αναπτύξει τη δική του προσωπικότητα. Και ο ρόλος ο δικός μου; Ο πιο δύσκολος! Όχι επίδειξη και ρεσιτάλ. Όχι αποχαυνωτικές πολυλογίες. Ερωτήσεις που δε λεν, μάντεψε τι σκέφτομαι. Ερωτήσεις που προβληματίζουν, ερωτήσεις που και τα γνωστά και λυμένα τα θεωρούν προβλήματα. Στόχος: ο μαθητής να μάθει από μικρός να αντιχτυπιέται, νασυναπαντιέται, να απορρίπτει ή να εγκρίνει τροχίζοντας όχι μόνο τη μνήμη του, αλλά πάνω απ όλα την κρίση του. Έχεις το ψυχικό μεγαλείο να καμαρώνεις, και να χαίρεσαι, που ο μαθητής στήνεται δίπλα σου; Hic labor, hic opus est, που θάλεγε ο Βιργίλιος.

Η αλήθεια δεν δίνεται έτοιμη.

Δίνοντας συμμετοχή στο μαθητή, του δίνομε την ευθύνη για να μάθει. Έτσι όταν δε μαθαίνει, η ευθύνη μετατοπίζεται από το δάσκαλο στο ίδιο το παιδί.

Ποτέ μη περιμένεις αλλαγή συμπεριφοράς-για ξύλο πια δε γίνεται λόγος- αν τη στηρίξεις στον εκφοβισμό και στη απειλή. Έτσι δεν πλάθεται ο ελεύθερος άνθρωπος. Δείξε σεβασμό στην προσωπικοτητά του, κι όταν δεν συμφωνείς με την πράξη του. Τότε η απειλή και ο φόβος γίνονται κριτήρια γι κάθε του πράξη, όχι το φρόνημα και η ευθύνη!

Αν το σχολείο έχει σαν βασικό του στόχο την ανάπτυξη της ελεύθερης προσωπικότητας, τότε σημαίνει πως έχουμε να κάνουν με ένα σχολείο ανοιχτό σε όλες τις απόψεις. Που σημαίνει κατάργηση της αυθεντίας, όχι δοσμένες αλήθειες, αλλά από κοινού με τους μαθητές αναζήτηση αυτών. Σκοπός ο υπεύθυνος πολίτης, η πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Απόφευγε ακόμα και τις προστριβές με το μαθητή. Φθείρουν. Προσπάθησε να ανοίξεις διάλογο μαζί του και να λύσετε έντιμα και τίμια τις διαφωνίες σας.

Μην αφήνεις τα μικρά προβλήματα να γίνονται μεγάλα παραπτώματα. Ο μαθητής που ατακτεί κάτι θέλει να πεί. Κουβέντιασέ το. Η αταξία είναι θέμα προσαρμογής. Δουλειά σου δεν είναι να τιμωρείς, αλλά να προλαμβάνεις. Να κάνεις τα παιδιά έτσι ώστε να αισθάνονται το ένα δίπλα στο άλλο, όταν τα οδηγούμε στη μάθηση.

Όταν συμφωνήσουμε στα μέσα,δημιουργούμε υπερατομική συνείδηση. Ασχέτως καταγωγής όλοι πιστεύουν στη μόρφωση. Έτσι η συνοχή της τάξης ερίναι δεδομένη.

Μόνο ην αποτελεσματικότητα ενός τέτοιου μαθήματος και η δική σου συμπεριφορά, θα εμπνεύσουν αγάπη στο μάθημα. Και η εκτίμησή σου –ποτέ υποβιβασμός στα άλλα μαθήματα-, θα δώσει λαβή στα παιδιά που σε εκτιμούν, να φερθούν ανάλογα και στα άλλα.

Όμως μην υπερτιμάς το μάθημά σου. Δίνεις πλαίσιο στα παιδιά έτοιμο, δεν τα αφήνεις μόνα τους να βγάλουν το συμπέρασμα που αυτά νομίζουν. Υπερτίμηση σημαίνει είτε αίσθημα υπεροχής, είτε αίσθημα μειονεξίας.

EΠΙΛΟΓΟΣ

Ο Δάσκαλος έχει ταξιδέψει πριν από πολλά χρόνια.

Ο απόηχος της φωνής του, του έμψυχου λόγου του, μετά από σαράντα και πάνω χρόνια ηχεί ως αχός μακρινού ποταμού στα αφτιά μου, τώρα που στα σχολεία μας πολλά ανεύθυνα άτομα μετεβλήθησαν σε αγελαίους μαθητές και το σύστημα-αναγκαστικά πια-για συνέτιση επιστρέφει στην παλαιά τιμωρία της Διαγωγής. Καημένε Δάσκαλε, που να φανταζόσουν πού θα φθάναμε.

« Βρες παιδί μου τον εαυτό σου. Αναζήτα, ερεύνα, ψάχνε έξω από τα έτοιμα πλαίσια που σού προσφέρονται. Βρές δικές σου αξίες. Μην κρίνεις τον κόσμο με τα μάτια των άλλων. Η πείρα τους είναι πείρα της δικής τους ζωής –αν είναι, αν δεν την πήραν και αυτήν έτοιμη, έστω-μα αυτή ανήκει στο παρελθόν. Ο κόσμος σήμερα αλλάζει κάθε δέκα χρόνια. Είσαι νέος, άρα πιο δεκτικός στους νέους ερεθισμούς, και ανήκεις στο δικό σου κόσμο. Εσύ θα μορφώσεις γνώμη για τον κόσμο σου. Δική σου ευθύνη για όλα.

Ό,τι ακούς, βλέπεις, διαβάζεις μη το δέχεσαι δίχως κριτική. Μη δέχεσαι έτοιμες ιδέες. Μάθε να κρίνεις κάθε γνώμη, χωρίς να σε παραλύουν φανταχτερά ονόματα. Να μάθεις να αγαπάς και να σέβεσαι τη δική σου τη γνώμη, που για ό,τι σε αφορά, είναι η πιο έγκυρη. Αυθεντίες δεν υπάρχουν και αν ακόμα υπάρχουν, υπήρξαν για το δικό τους κόσμο, όχι για το δικό σου.

Τότε θα στηρίζεσαι πιο πολύ στον εαυτό σου και θ’αρχίσεις να τον εκτιμάς και να τον αγαπάς».

Εδώ σταματούν οι Σημεiώσεις.

Λουκιανός

125-180 μ.Χ.

Το Λουκιανό τον πρωτογνώρισα στην πρώτη Λυκείου, τελευταίο μου έτος στο Ζωγράφειο, όχι από φιλόλογο καθηγητή, αλλά από τον αγαπημένο μου δάσκαλο, αρχιμανδρίτη τότε, Νικόλαο Κουτρουμπή, τον κατόπι μητροπολίτη Ίμβρου και Τενέδου, που μας δίδαξε εκτός από τη «Χριστιανική Ηθική», ένα φεγγάρι και αρχαία ελληνικά.

Όταν επέστρεψα στην Πόλη καθηγητής, στα βιβλία που μου χάρισε και κοσμούν τη βιβλιοθήκη μου, υπάρχουν και πέντε βιβλία του Λουκιανού, που φαίνεται ότι πολύ τον αγαπούσε.

Ο Λουκιανός, λοιπόν, είναι Σύριος από την πόλη Σαμόσατα, (αρχαία πόλη στη δεξιά όχθη του Ευφράτη, πριν από τη Ρωμαϊκή κατάκτηση πρωτεύουσα της παλαιάς Κομμαγηνής), έζησε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, και μάλιστα κατά την Ρωμαϊκή περίοδο, στους χρόνους της δεύτερης σοφιστικής ( 2ος και 3ΟΣ αι. Μ. Χ.), σύγχρονος του Μάρκου Αυρήλιου, ρήτορας και συγγραφέας έργων γραμμένων σε έντεχνα και άψογα ελληνικά, όπως και ο Αυρήλιος, (αττικίζουσα γλώσσα) γλώσσα εκείνων των καιρών παγκόσμια.

Είναι η εποχή που μετά τον εξελληνισμό της Ανατολής επί Μεγάλου Αλεξάνδρου, φοιτούν στις ελληνικές σχολές(«βάρβαροι» από το Βορυσθένη στις εκβολές του Δνπείπερου, ως τον Άνω Νείλο, από τη Βαβυλώνα ως την Καρχηδόνα, από τις πόλεις της Ιλυρίας ως τη μακρινή Γαλατία και σ’ όλον αυτό αυτό τον καινούργιο κόσμο, θα βρεις να κατάγονται εκπρόσωποι της δεύτερης σοφιστικής»).ΙΣΤ. ΕΛΛ. ΕΘ. τ,6, σ.396.

Οξύ και ελεύθερο κριτικό πνεύμα, ανικανοποίητο από τα δεδομένα της εποχής στην οποία έζησε, διαθέτοντας μια έμφυτη σατιρική διάθεση, επιζητώντας με κάθε τρόπο την αλήθεια, με λόγο αιχμηρό και διεισδυτικό, αμφιβάλλει και αντιλέγει σε όλα, θεία και ανθρώπινα, γελά, χλευάζει, καυτηριάζει τους φιλοσόφους, τους κυνικούς, (εξαιρεί τους επικούρειους με τους οποίους ταυτίζεται), τους ρήτορες, επιτίθεται με σφοδρότητα κατά πάντων. Αντιπαθεί την Αστρολογία, ειρωνεύεται τις μυθολογικές πεποιθήσεις των ανθρώπων, την ευπιστία, τη δεισιδαιμονία εγγίζοντας τις παρυφές του σαρκασμού. Κοροϊδεύει τους θεούς, του επάνω και κάτω κόσμου, τις θεότητες, τους δαίμονες, τις ενάλιες θεότητες, ιδίως τους διάσημους άρχοντες του κόσμου τούτου, ζώντες και τεθνεώτες, ακόμα και τον «πατέρα ανδρών τε θεών τε» τον μέγα Δία.

Δε φείδεται ούτε του εαυτού του «Λουκιανός τάδε έγραψε, παλαιά τε μωρά τε ειδώς (γνώστης), μωρά γαρ ανθρώποισι και τα δοκούντα(όσα νομίζονται) σοφά!

Όσο για τις γυναίκες, σκέτο δηλητήριο: «Δύο ημέραι γυναικός εισίν ήδισται,(γλυκύτατες), όταν γαμεί τις, κα’κφέρει τεθνηκυίαν( όταν τη χαίρεται την πρώτη νύχτα του γάμου και όταν τη συνοδεύει στο τάφο .!) εδώ, δυστυχώς, καταντάει σκέτη άρνηση. Μερικά από αυτά βρίσκονται μεταφρασμένα στο βιβλίο μου «ΦΙΛΟΓΕΛΩΣ».

Ως συγγραφέας, εισήγαγε πρώτος στην ιστορία της Λογοτεχνίας τον ειρωνικό διάλογο και θεωρείται ο δημιουργός του.

Ένας ανένταχτος συγγραφέας με μια ζωή ταξίδια: Ιωνία, Αντιόχεια, Ρώμη, Γαλατία, Αθήνα και τέλος Αίγυπτο και εκεί πεθαίνει. Πράγματι ένας κοσμοπολίτης.

Ακόμη και φανταστικά ταξίδια έγραψε μετα μορφώνοντας τον εαυτό του σε…γάιδαρο, («Λούκιος ή όνος»), και πρωτοφανές για την εποχή του ταξίδι στη Σελήνη, κατοικημένη από αλλόκοτα όντα!

Από τον Λουκιανό μας έμειναν μέχρι σήμερα και δυο αποφθέγματα: το «ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος» και «ώδινεν όρος και έτεκε μυν», και σώζει και μια γνωστη παροιμία στο «Μυίας (μύγας) εγκώμιον». Κλείνοντας το κείμενό του γράφει «δε θέλω να μακρηγορήσω και κάνω την μύγα ελέφαντα».

Ο Λουκιανός έφτασε στις ρίζες της θρησκείας με ένα χαιρέκακο ίσως καταβύθισμα. Δεν είδε το άνθος. Οι ταραγμένοι καιροί στους οποίους έζησε δεν πρόσφερναν λαβές για τέτοια θέαση: πόσο εξωραϊστηκαν οι άγριοι θρύλοι και πόσο εξευγενίστηκαν οι βαναυσότητες.

Εκείνος είδε τις αρχέγονες καταβολές: Φόνους και αιμομιξίες, διαστροφές και βιασμούς, κλεψιές και ανηθικότητες και πρωτόγονους στοχασμούς, στη λογική ασυμβίβαστους. Έτσι στάθηκε ο μεγάλος γκρεμιστής, επισπεύδοντας μια καταστροφή που δεν περνούσε από το νου του, μη έχοντας τη δύναμη να εισχωρεί στο βάθος των πραγμάτων.

Ποια θρησκεία είχε ποτέ τέτοιο ανθοβόλημα ομορφιάς, όπως η ελληνική; Ποια στάδια καμάρωσαν ποτέ τέτοια γυμνά κορμιά, στο δρόμο και στο πάλεμα και στο λιθάρι; Αυτές οι χαριτωμένες θαλάσσιες θεότητες δεν γέμιζαν μόνο τα ερημικά ακρογιάλια και τους μακρισμένους γιαλούς με ζωντανό κάλλος.-

Πώς μπορούσε να φανταστεί ο ‘Ελληνας μια τέτοια ηλιόφωτη και πασίχαρη φύση έρημη; Αυτές οι πανέμορφες θεότητες έτερπαν όχι μόνο την ψυχή του, αλλά και τη γλώσσα του, με τις ονομασίες που τους έδωσε.

Χαρείτε ονόματα που για τα περισσότερα κάποτε έγινε κρυφός και φανερός αγώνας να εξοστρακιστούν από τις ελληνικές οικογένειες: Γλαύκος, Τρίτων, Νηρεύς, Πρωτεύς, Γαλήνη, Ερατώ, Έρση, Γαλάτεια, Αμφιτρίτη, Μελπομένη, Μελίτη, Λήδα, όπου αρμονικά εναλλάσσεται η απαλή αίσθηση της ροής του «λ», με την υγρή δροσερότητα και το σφρίγος του «ρ» και αντιπαραβάλλετε δίπλα τα Ιώβ, Τωβήτ, Ιακώβ. Νωεμί, Ιουδίθ, για να καταλάβετε τη διαφορά.

Μάρκος Αυρήλιος

Ως παιδί, αν και ορφανός, έτυχε πολύ καλής ανατροφής και λαμπρής παιδείας και από νωρίς τις αρετές του νεαρού εκτίμησε ο αυτοκράτορας Αδριανός (117-1380), ο οποίος επέβαλε στον κατόπιν αυτοκράτορα και θείο του Μάρκου, Αντωνίνο (138-161)να τον υιοθετήσει. Έτσι όταν απεβίωσε ο Αντωνίνος , ο Μάρκος Αυρήλιος πέρασε στο θρόνο, το 161 μ. Χ.Εμποτισμένος με τα νάματα του ρεύματος της εποχής που ήταν η στωική φιλοσοφία, (τρίτη περίοδος, η Αυτοκρατορική, οι άλλες δυο, η Παλαιά και η Μέση) έμεινε απλός και ανεπιτήδευτος σε όλη του τη ζωή, δεν τον έφθειραν τα αξιώματα, κρατήθηκε μακριά από απολαύσεις, ιδεώδης τύπος απλού μονάρχη, στοχαστικός, με βαθιά εγκαρτέρηση, πιστός στο δρόμο του καθήκοντος, μια σπάνια περίπτωση από αυτές που επιθυμούσε ο Πλάτων, οι βασιλείς να φιλοσοφήσουν, ή οι φιλόσοφοι να βασιλέψουν για να καλυτερέψει ο κόσμος.Χρονολογικά ταυτίζεται με τον Λουκιανό, χωρίς καμιά σύνδεση πνευματική μαζί του. Όμως Ρωμαίος αυτός γράφει στα ελληνικά, που χειρίζεται όπως και ο Σύριος Λουκιανός, άψογα, διότι την εποχή εκείνη, στην απέραντη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, γλώσσα επικοινωνίας ανάμεσα στους διάφορους λαούς υπήρξε η ελληνική, γεγονός που αναγνωρίστηκε και από τους Ρωμαίους, αλλά και ως γλώσσα της φιλοσοφίας ήταν το τέλειο εκφραστικό όργανο.Σκοπός διαχρονικός των στωικών ήτα να ζουν σύμφωνα με τη φύση («ομολογουμένως τη φύσει ζην») και όπως γράφει ο ίδιος «ώ φύσις εκ σού πάντα, εν σοί πάντα, εις σε πάντα» κγ, Δ. Φύση για τους στωικούς είναι άλλοτε αυτό που συγκροτεί τον κόσμο και άλλοτε αυτό που παράγει τα επίγεια πράγματαΚανένα πράγμα σύμφωνα με τη φύση δεν είναι κακό (ιζ, Δ) και άλλού μέγιστο οχυρό μας είναι η ελεύθερη από πάθη διάνοια.Άλλη ζωή δεν υπάρχει, όσα υπάρχουν, όλα υπόκεινται σε θάνατο,.όλα τα υλικά σώματα φεύγουν σαν ποτάμι και όλα τα ψυχικά σαν όνειρο. Ο κόσμος είναι μια φυσική αλλαγή.Από τα πιο γνωστά παραγγέλματά του είναι το «ένδον σκάπτε» και το «ένδον βλέπε». Η μοίρα επιφύλασσε σε έναν πράο και γαλήνιο χαρακτήρα σκληρή αντινομία, μια ζωή να την περνά σε εκστρατευτικούς πολέμους, σε καθημερινές πορείες και ζωή μέσα σε αντίσκοινο και μόνο τις ώρες της ανάπαυσης γυρνούσε στις αγαπημένες του ασχολίες που ήταν ιδιαιτέρως η καταφυγή του στη μελέτη της φιλοσοφίας και καταγραφή των σκέψεών του, υπό τύπον ημερολογίου. Γιαυτό δεν είναι πάντα συνεκτικές. Έτσι γράφτηκαν οι γνωμολογικού τύπου σκέψεις του, κατ’άλλους δώδεκα δοκίμια, που απευθύνονται στον εαυτό του, με τίτλον τα εις εαυτόν, που οι αττικιστές θα προτιμούσαν τον παλαιότερο τύπο, τα εις εμαυτόν. Δηλαδή συνομιλίες με τον εαυτό μου. Συνοπτικά ως Αυρήλιος είχε τη Ρώμη πατρίδα του,μα ως άνθρωπος πατρίδα του είχε όλο τον κόσμο. Ακολουθεί μια συνοπτική ανθολόγηση, που, κατά τη γνώμη μου, στους ταραγμένουςκαιρούς που ζούμε, εάν διαβαστεί προσεκτικά, είναι βάλσαμο ψυχής και φαντάζομαι να πραϋνει κάποιες ταραγμένες ψυχές .Η μετάφραση από το πρωτότυπο (Ελληνική Βιβλιοθήκη) ανήκει στη Σοφία Μαντά. Περί θανάτου και τέλους.Ο θάνατος είναι έργο της φύσεως, εάν δε κάποιος φοβάται το έργο της φύσεως είναι παιδί.ιβ. ΒΕίναι σύμφωνος με τη φύση και κανένα πράγμα σύμφωνο με τη φύση δεν είναι κακό ιζ.Β. Κανείς δε χάνει άλλη ζωή παρά μόνον αυτή που ζει και δε ζει άλλη παρά αυτή που χάνει. ιδ, ΒΟ θάνατος είναι ό,τι και η γέννηση, δηλ. μυστήριο της φύσης. Η γέννηση είναι σύνθεση και ο θάνατος αποσύνθεση. Από τα ίδια στα ίδια στοιχεία. ε.Δ.Ένα από τας γεγονότα της ζωής είναι και ο θάνατος, Χρειαζεται λοιπόν και γι αυτόν η σωστή αντιμετώπιση. β. ΣΤ.Συμπέρασμα: Να ξέρεις πόσο εφήμερα και μηδαμινά είναι τα ανθρώπινα. Μέχρι χθες ήσουν σώμα, αύριο θα είσαι μούμια ή στάχτη. μη Δ.Η Ασία, η Ευρώπη είναι ασήμαντα σημεία του κόσμου. Ο Άθως ένας ασήμαντος όγκος. Το παρόν μια στιγμή του αέναου χρόνου.. Τα πάντα είναι μικρά και αφανίζονται μέσα στο σύμπαν.Το τέλος καθορίζει εκείνος που τότε υπήρξε ο αίτιος των στοιχείων, τώρα δε της διαλύσεως. Συ είσαι αναίτιος και για τα δύο. Φύγε λοιπόν με καλοσύνη. Διότι και αυτός είναι πολύ καλός. λ,στ, ΙΒ.Να περνάς την κάθε μέρα σου σαν να είναι η τελευταία της ζωής σου. ξθ. Ζ.Ενέβης, έπλευσας, κατήχθης. Έκβηθι. Εισήλθες (στο πέλαγος της ζωής), έκανες το ταξίδι, επανήλθες (στη στεριά), αποβιβάσου λοιπόν. γ 2, Γ. Τι να προσέχεις.Ένα μόνο το εξής: τον δίκαιο χαρακτήρα, τις πράξεις που ωφελούν το κοινωνικό σύνολο, την ψυχή που δέχεται με ευχαρίστηση ό,τι συμβαίνει που το θεωρεί αναγκαίο.Οι άνθρωποι έγιναν ο ένας για τον άλλον. Λοιπόν ή προσπάθησε να τους διαφωτίσεις ή να τους υπομένεις. Νθ, Η.Αν δεν είναι σωστό μην το κάμεις, αν δεν είναι αλήθεια μη το πεις. ιζ, ΙΒ. Περί καλού. Χωρίς αμοιβές.Ζητείς αμοιβή; Είναι το ίδιο, σαν να ζητούσε αμοιβή το μάτι γιατί βλέπει ή τα πόδια γιατί βαδίζουν.μβ,5. Θ.Μη δίνεις σημασία σ’αυτό που έκαμες. Να μοιάζεις με το κλήμα που κάνει το σταφύλι κα δε ζητά τίποτε περισσότερο, αφού πια έχει δώσει τον καρπό, όπως ο ίππος που έτρεξε, ο σκύλος που αναζήτησε τα ίχνη, η μέλισσα που έκαμε το μέλι. στ.Ε.Ό, τι δε συμφέρει το σμήνος, ούτε τη μέλισσα συμφέρει. νδ. ΣΤ.Στάσου λοιπόν, όπως το λαμπρό φως ό,τιδήποτε του ρίξεις το κάνει φλόγα και λάμψη. λα,Ι.Στο θρασύ απάντησε. «Παιδί μου για άλλο σκοπό έχομε γίνει, εγώ δεν θα πάθω τίποτε, εσύ ζημιώνεσαι παιδίμου». ιη, 9, ΙΑ. Περι αντοχής.Τίποτε σε κανένα δε συμβαίνει που να μην είναι ικανός να το υποφέρει. ιη.Ε. Περί δαίμονος (=άγγελου) προστάτη.Να ζεις ικανοποιημένος με όσα οι θεοί προσφέρουν. Να κάνεις όσα θέλει ο δαίμονας, τον οποίο έδωσε ο Ζεύς ως προστάτη και οδηγό στον καθένα. κζ.Ε. Περί μοίρας.Καλόμοιρος σημαίνει ότι εσύ απέδωσες στον εαυτό σου την καλή μοίρα. Καλή μοίρα σημαίνει καλές διαθέσεις, καλά διαφέροντα της ψυχής και καλά έργα. λς.Ε. Περί αυτοεκτίμησης και ευτυχίας.Ο σεβασμός και η εκτίμηση της δικής σου ψυχής θα σε κάνει να αρέσεις στον εαυτό σου, να φέρεσαι με τον καλύτερο τρόπο στους ανθρώπους και να αποδέχεσαι μες προθυμία όσα μοιράζουν και απαιτούν οι θεοί. ιστ. ΣΤ.Μέσα σου βλέπε. Μέσα σου βρίσκεται η πηγή του αγαθού. Μπορεί ακατάπαυστα να αναβλύζει, εάν ακατάπαυστα σκάβεις. νθ. Ζ.Να έχεις υπ’όψη σου και τούτο ότι μέσα σε πολύ λίγα βρίσκεται η ευτυχία της ζωής. ξζ. Ζ. Περι αφθαρσίας της ύλης.Η φύση του σύμπαντος από την ύλη του όλου, ως να ήταν κερί σε μια στιγμή έπλασε ίππον, αφού διέλυσε αυτόν χρησιμοποίησε την ύλη του για τη δημιουργία δένδρου, έπειτα την ύλη δένδρου για να πλάσει τον άνθρωπο και ούτω καθ’ εξής. Και κάθε ένα από αυτά για ελάχιστο χρόνο. κγ.Ζ.

(121 γέννηση. 161-180 αυτοκράτορας μ. Χ.)