Χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού

Αν σταθούμε σε μερικές λέξεις έννοιες-κλειδιά για την κατανόηση του αρχαίου ελληνικού κόσμου, αυτές θα είναι οι εξής: Δικαιοσύνη, Ελευθερία, Δημοκρατία, Πατρίδα, Έθνος, Άγραφοι νόμοι, Επιστήμη, Τέχνη, (Λογοτεχνία σε όλες τις γνωστές σήμερα μορφές, εκτός της νουβέλλας) Φιλοσοφία, Πολιτεία, Ισοπολιτεία, Ισοτιμία, Ισηγορία, το Φιλάνθρωπον και η Φιλανθρωπία, και παραπέρα λέξεις κλειδιά για την κατανόηση του συνειδησιακού πολιτισμού, Αρετή, Aγαθόν, Μέτρον, Δίκη, Έλεος, Αιδώς, Ύβρις Άτη.

Oι πιο πολλές από αυτές τις έννοιες ήταν άγνωστες στο Δυτικό κόσμο μέχρι την εποχή του Διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης, γιαυτό ο Lesky τον περίφημο στίχο της Αντιγόνης «ούτοι συνέχθειν, αλλά συμφιλείν έφυν», (=δε γεννήθηκα για να μισώ, αλλά ν’ αγαπώ) τον θεωρεί ως την πρώτη φράση της ευρωπαϊκής ανθρωπιάς.

Βέβαια όλες αυτές οι ιδέες δεν έπεσαν ξαφνικά από τον ουρανό, αλλά κατακτήθηκαν με καιρό και μόχθο, αρκεί για τη Δικαιοσύνη να θυμηθούμε το μύθο για το γεράκι και το αηδόνι του Ησίοδου, όταν ακόμα η έννοια της Δημοκρατίας δεν υπήρχε ούτε στα σπάργανα. Όταν τη χώρα την κυβερνούσαν κακοί και άρπαγες. Το γεράκι αφού άρπαξε στα νέφη με τα γαμψά του νύχια το αηδόνι, που από πόνο θρηνούσε, του μίλησε. «Δύστυχο γιατί λαλείς; Σε κρατάει πολύ τρανότερός σου τώρα. Θα πας όπου εγώ θα σε πάω, κι ας είσαι και αοιδός (τραγουδιστής). Θέλω και δείπνο σε κάνω, θέλω και σ΄ αφήνω. Άμυαλος είναι όποιος θέλει να τα βάζει με ανωτέρους του». [Έργα και Ημέραι, στ.207-210}

Την ελευθερία, άγνωστη έννοια στους γειτονικούς λαούς που εκυβερνιόνταν απολυταρχικά , και θα πω και στους γείτονές μας Τούρκους μέχρι το 1922 ίσως και τα Λεξικά τους να την αγνοούσαν, την πρωτοσυναντούμε γραπτά στον Αισχύλο, στον αγώνα κατά των Περσών το480 π.Χ με τους ώριμους, χυμώδεις και αρρενωπούς στίχους, που φανερώνουν πόσο πρώιμα δούλεψε η ελληνική Πόλις για να φτάσει σε τόσο υψηλές πνευματικές κατακτήσεις.

….Ω παίδες Ελλήνων, ίτε, (προχωρείτε, ορμάτε, εμπρός)

ελευθερούτε πατρίδ’, ελευθερούτε

δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη ( τους πατρικούς βωμούς).

θήκας τε (και τους τάφους) προγόνων. Νυν υπέρ πάντων αγών.

Έκτοτε η ελευθερία έγινε κοινό κτήμα όλων των Ελλήνων, γνώριμη πια έννοια, έτσι που στα δυο χιλιάδες τριακόσια χρόνια που ακουλούθησαν, πολλές φορές ποτίστηκε το πολύπαθο χώμα αυτής της χώρας στο όνομά της, και ο Σολωμό μόλις την πρωταντικρύζει, μετά από αιώνες σκλαβιάς, επί ελληνικού εδάφους, βγάζει χαρούμενη κραυγή: ΣΕ ΓΝΩΡΙΖΩ.

Ελευθερία και Ισοπολιτεία,( δηλαδή ισονομία, νομική ισότητα του κάθε ελεύθερου πολίτη απέναντι στους νόμους του κράτους) ήταν οι δυο κορμοί πάνω στους οποίους στηρίχτηκε η Δημοκρατία.

Διωγμένος από τη χώρα του ο Θεμιστοκλής, ο νικητής της Σαλαμίνας, (άλλη φορά θα μιλήσουμε και για τις κηλίδες της αθηναϊκής δημοκρατίας) φθάνει στο Σούσα την πρωτεύουσα της Περσίας. Εκεί συναντά τον χιλίαρχο Αρτάβανο και μεταξύ άλλων του λέει: «ώ ξένε, νόμοι διαφέρουσιν ανθρώπων… Υμάς μεν ουν ελευθερίαν μάλιστα θαυμάζειν και ισότητα λόγος. Ημίν δε πολλών νόμων και καλών όντων κάλλιστος ούτος εστίν, τιμάν και προσκυνείν βασιλέα ως εικόνα θεού, του τα πάντα σώζοντος». Ξένε μου οι συνήθειες των ανθρώπων διαφέρουν μεταξύ τους…Εσείς, λοιπόν, λέτε ότι θαυμάζετε ιδιαίτερα την ελευθερίαν και την ισότητα. Εμείς από την άλλη έχομε πολλές και λαμπρές συνήθειες, μα πιο λαμπρή από κάθε άλλη έχομε αυτήν εδώ, να τιμούμε το βασιλιά και να τον προσκυνούμε ως εικόνα θεού που σώζει τα πάντα. (Πλουτάρχου, Θεμιστοκλής).

Το απόσπασμα αυτό τέθηκε για να δείξει την ελευθερία και ισότητα που αγαπούσαν οι Έλληνες και την τυφλή υπακοή σε ένα θεοκρατικό δεσπότη, που υποχρεώνονταν οι Πέρσες.

Πολιτεία εσήμαινε την πολιτικά οργανωμένη κοινότητα, το άρχειν των πολλών, με το βουλεύεσθαι και κρίνειν (και όχι παραγραφές!), που είχαν για τον έλεγχο των αρχόντων κατ’ έτος , προς το κοινό συμφέρον όλων, όπου το ευ ζην ήταν το πρωταρχικό. Και το ευ ζην δε σήμαινε απλώς ευτυχία, μια μέση λέξη πού σήμαινε εύνοια της τύχης αλλά και δυσ-τυχία, εσήμαινε ανώτερη ποιότητα ζωής.

Ισοτιμία εσήμαινε να έχει το δικαίωμα να μετέχει ο κάθε πολίτης σε κάθε τιμητικό αξίωμα του Κράτους (και αν επρόκειτο για φτωχούς η πολιτεία είχε καθιερώσει μισθό, ώστε να μην εμποδίζεται κανείς να αναλαμβάνει αξιώματα) και η Ισηγορία σήμαινε το πλήρες δικαίωμα που είχε ο κάθε πολίτης να εκφέρει δημόσια λόγο.

Για πρώτη φορά στην Ελλάδα ανακαλύφτηκε ο άνθρωπος ως αξία αυτόνομη, έννοιες άγνωστες σε αρχαιότερους λαούς των Ελλήνων, όπως ήσαν οι Αιγύπτιοι, οι Βαβυλώνιοι και οι Πέρσες.

Στην αθηναϊκή δημοκρατία οι πολίτες υπάκουαν «από εσωτερικό σεβασμό τους άρχοντες και τους νόμους» , όπου «η φτώχεια και η κοινωνική αφάνεια δεν εμπόδιζε κανένα να κάνει καλό στην πόλη»… και όπου «λογαριαζόταν αχρείος( =ΑΧΡΗΣΤΟΣ) όποιος δεν έπαιρνε μέρος στα κοινά» (Επιτάφιος).

Στη Δημοκρατία των Ελλήνων με την πολυθεϊστική θρησκεία και καταμερισμένες τις ευθύνες των θεών, χωρίς κανένα δόγμα και καμιά μισαλλοδοξία, κανένας θεός δεν ήταν παντοδύναμος, και αυτός ο Δίας, όταν ήρθε η ώρα δεν μπόρεσε να γλυτώσει το Σαρπηδόνα, το γυιο του, από το θάνατο που του είχαν κλώσει οι Μοίρες, σε αντίθεση με την Αυτοκρατορία των Ρωμαίων όπου ο JUPPİTER, δηλ. ο Δίας, ελατρεύονταν ως Omnipotens, δηλ. παντοδύναμος.

Η θρησκεία στην Ελλάδα δεν αντλούσε το κύρος της από κάποια ιερατική αυθεντία ή ανάλογο κείμενο, αλλά από τον οργανικό δεσμό της με την πολιτεία

Έννοιες όπως Ύβρις και Άτη που κάλυπταν το συνειδησιακό επίπεδο, ήταν πολύ ζωντανές και ασκούσαν τρομαχτική συνειδησιακή επίδραση στους παραβάτες.

Το «μέτρον άριστον», ίσχυε για τον καθένα και για κάθε περίπτωση, μέτρο ανάμεσα στην ελευθερία του τρόπου της ζωής και την υπακοή στους άρχοντες και τους νόμους, γραπτούς (που ψήφιζε ο ίδιος στην Πνύκα) και ιδιαίτερα άγραφους. Το μέτρο και η Δίκη ήταν βασικά γνωρίσματα και οδηγοί για κάθε υπερβολή. Η δικαιοσύνη ελατρευόταν ως θεά Δίκη.

Η υπέρβολική δύναμη, είτε το πάθος που ξεπερνούσε τα ανθρώπινα όρια εθεωρείτο Ύβρις,(«ύβρις φυτεύει τύραννον»), ενώ Άτη ως τιμωρός θεά και άτη ως κατάσταση, ήταν εκείνη κατά την οποία το άτομο υφίστατο διανοητική τύφλωση και ενώ θεωρούσε ότι έπλεε σε πελάγη επιτυχίας, δεν έβλεπε ότι οδηγούνταν στην καταστροφή και τον όλεθρο. Η άτη θυμίζει τη δική μας πίστη στο «μωραίνει κύριος όν βούλεται απολέσαι». Και στις δυο περιπτώσεις ο Δίας «τον υπερέχοντα εκόλουε (κολούω =κολοβώνω, κουτσουρεύω) κατά τον Ηρόδοτο. Το συνειδησιακό τρίπτυχο Ύβρις, Άτη, Δίκη (δικαιοσύνη), απέτρεπε τον πολίτη από μεγαλαυχίες.

Αριστοτεχνικά και παραστατικά περιγράφεται από τον Αισχύλο, αυτό το τρίπτυχο.

Ύβρις μεν εξανθούσα (που πέταξε ανθούς)

Εκάρπωσε (καρποφόρησε) στάχυν άτης

Όθεν πάγκλαυτον εξαμά (εξαμάω= κόβω με το δρεπάνι, αποθερίζω) θέρος!

Η έννοια του ανθρωπισμού,(ουμανισμός), όπως νοείται σήμερα, είναι και αυτή ελληνική κατάκτηση. Το επίθετο «φιλάνθρωπος», το ουσιαστικό «το φιλάνθρωπον» και η «φιλανθρωπία», είναι έννοιες ελληνικές, που πέρασαν μεταφρασμένες στους Λατίνους ως humanitas και στη Δ. Ευρώπη στους χρόνους της Αναγέννησης ως humanismus.

Τοιάσδε τοι αμαρτίας σφε (σ’ αυτόν) δει θεοίς δούναι δίκην

(πρέπει οι θεοί να τιμωρούν)

ως αν διδαχθεί την Διός τυραννίδα (εξουσία)

στέργειν,(να στρέξει), φιλανθρώπως δε παύεσθαι τρόπου

(και να πάψει να φέρνεται με φιλάνθρωπη συμπεριφορά), λέει το Κράτος στον Ήφαιστο, για τον Προμηθέα. (Αισχύλος).

Ο Ισοκράτης γράφοντας επιστολή στον Φίλιππο, αναφέρεται στο γενάρχη των Μακεδόνων Ηρακλή και τις ευεργεσίες που πρόσφερε αυτός στους ‘Ελληνες και προσπαθεί να τον φιλοτιμήσει λέγοντάς του μεταξύ άλλων να μοιάσει του προγόνου του στις αρετές «κατά γε το της ψυχής ήθος, και την φιλανθρωπίαν και την εύνοιαν ήν(την οποίαν) είχεν εις τους Έλληνας» («Φίλιππος» 114).

Πολύβιος και Πλούταρχος αναφερόμενοι στον Αντίγωνα τον Δώσωνα που κατέκτησε τη Σπάρτη, μετά τη μάχη της Σελλασίας, το 222 π. Χ. λέγουν πως φέρθηκε γενικά με μεγαλοψυχία και φιλανθρωπία στους Λακαιδαιμόνιους.

Χιλιάδες χρόνια τα αιγυπτιακά αγάλματα παρέμεναν σε ακαμψία και ακινησία, η Γεωμετρία και τα Μαθηματικά στην εμπειρική ρουτίνα, ενώ γρήγορα οι Έλληνες ανακάλυψαν δίπλα στη γραμμική απαλότητα, τη ρυθμική ευκινησία στα πρώτα και την αποδεικτική επιστήμη στις δεύτερες.

Μεταξύ των ιστορικών των ανατολικών λαών και ενός Θουκυδίδη η διαφορά είναι όση μεταξύ ενός παιδιού και ενός σοφού άνδρα.

Δεν υπήρξε ελληνική πόλη χωρίς θέατρο. Ήταν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της. Βασικό ελληνικό γνώρισμα σε μιαν ανασκαφή πόλεως σήμερα, το πρωταρχικό είναι να ανακαλυφθεί θέατρο.

Δυο άλλες έννοιες «Θνητά φρονέειν», που σημαίνει να ξέρεις τα όριά σου, και «όσον ενδέχεται αθανατίζειν» δηλ, να κάνεις την αυθυπέρβαση βγαίνοντας από το είδος εκείνο που χαρακτηρίζει όλα τα άλλα έμβια όντα, είναι χαρακτηριστικά ενός πολιτισμού που είχε φθάσει σε μια ανώτερη μορφή αυτογνωσίας.

Oι άνθρωποι που έζησαν εκείνη την εποχή στο άστυ, το «δαιμόνιον πτολίεθρον» κατά τον Πίνδαρο, αναγνώρισαν σε τέτοιο βαθμό τη μορφωτική επίδραση που ασκούσε στους ανθρώπους η παιδεία, ώστε να θεωρούν ότι Έλληνες δεν είναι αυτοί που ανήκουν στην ίδια φυλή τόσο, όσο αυτοί που έχουν ελληνική παιδεία. «Τόσο μάλιστα έχει αφήσει πίσω της η πόλη μας τους άλλους ανθρώπους στη σκέψη και στο λόγο, ώστε αυτηνής οι μαθητές έχουν γίνει δάσκαλοι των άλλων και έχει κάνει το όνομα των Ελλήνων να μη φαίνεται πως είναι για φυλή, αλλά και για πνευματική καλλιέργεια και να λέγονται Έλληνες πιο πολύ εκείνοι που μετέχουν στη δική μας παιδεία παρά εκείνοι που είναι της ίδιας φυλετικής καταγωγής» (Ισοκράτους «Πανηγυρικός» ιγ, 50. Mετάφρ. Β.Λαούρδα).

Τι δεν έχουν πει για τον αποκλεισμό της γυναίκας στο γυναικωνίτη και την επόμενη σκλαβιά της. Ας ακουστεί και μια άλλη φωνή των αρχαίων, αυτή του Ξενοφώντα, που στο έργο του «Οικονομικός» αναφέρεται σε ένα νιόπαντρο ζευγάρι. Η δεκαπεντάχρονη κόρη που μόλις αποχωρίστηκε το πατρικό της, έχει λάβει τη νουθεσία από τους γονείς της να υπακούει στον άντρα της και να τον υπηρετεί. Να όμως πως τη συμβουλεύει ο σύζυγός της που ακούει στο όνομα Ισχόμαχος

«Και να τώρα η πιο γλυκειά ευχαρίστηση. Να φανείς ανώτερη από μένα, να με κάνεις υπηρέτη σου, και να μη φοβάσαι όταν με την πάροδο της ηλικίας θα ελαττωθεί η τιμή σου στο σπίτι σου, αντίθετα να είσαι βέβαιη ότι γερνώντας θα γίνεις καλύτερη σύντροφος για μένα και τα παιδιά μας και καλύτερος φύλακας του σπιτιού μας, και ότι τόσο μεγαλύτερη θα είναι η αξία σου στο σπίτι. Γατί αυτό που αυξάνει τα αγαθά και την ευτυχία στους ανθρώπους δεν είναι η χάρη και η ομορφιά, αλλά οι αρετές» Μετάφραση Κ. Μερεντίτη-Α. Παπαγεωργίου,Κάκτος 1993.

Από τους λαούς που απαρτίζουν την Ευρώπη και από τις άλλες ηπείρους όσοι ανήκουν σ’ αυτό που ονομάζεται Δυτικός κόσμος, κανένας δεν προϋπήρξε του Χριστιανισμού, ως λαός με πολιτιστικήν οντότητα, εκτός από τους Έλληνες:

Ένας λαος που ομολογεί με το στόμα του Περικλή" Όλες τις θάλασσες και τις στεριές τις αναγκάσαμε ν’ ανοίξουν μπρος στην τόλμη μας, ιδρύσαμε παντού αιώνια μνημεία που θυμίζουν και τις επιτυχίες μας και τις συμφορές μας". (Θουκ.ΙΙ,41,5).