Πριν από τον Ηρόδοτο υπήρξαν οι λεγόμενοι λογογράφοι ή λογοποιοί, (Εκαταίος ο Μιλήσιος, Χάρων ο Λαμψακηνός,  Ελλάνικος ο Μυτιληναίος κ.λπ.), αλλά με τον Ηρόδοτο αρχίζει η χαραυγή του ελληνικού πεζού λόγου.

 Στο έργο του διακρίνουμε  το ιστορικό στοιχείο, (κατʼ εξοχήν το δεύτερο μισό του έργου του), το Εθνολογικο στοχείο (σύγκριση ηθών και εθίμων διαφόρων λαών), το Γεωγραφικο στοχείο (περιγραφές τόπων) και το Ηθικό στοιχείο, (πρόκειται για μικρές ιστορίες- νουβέλες που  είναι σχεδόν  τραγωδίες, με τη σημασία του όρου)  και αυτό θα μας απασχολήσει. Εδώ το θείο έχει τον πρωταρχικό ρόλο.

  Οι ιστορίες αυτές προϋποθέτουν το Αμάρτημα ενός ατόμου, την υπεροψία (Ύβρις), και μάλιστα προπατορικό, που κάπου θα ξεσπάσει,  και την επακολουθούσα πτώση (Νέμεσις). Επομένως στον Ηρ. υπάρχει προγραφή.

Στον Ηρ. Το θείο δεν επιδέχεται παράβαση των ορίων του , δεν επιδέχεται  κανέναν άλλον να μεγαλοφρονεί,  εμφανίζεται  τιμωρός και μάλιστα σε μεγάλα αδικήματα ( «φθονερόν»), ενώ αρέσκεται να ταπεινώνει, «φιλέει γαρ ο θεός τον υπερέχοντα πάντα κολούειν». (στην ουσία, να κολοβώνει).

Η αντίληψη για την ηθική του Ηρ. είναι ότι πιστεύει πως υπάρχει προπατορικό αμάρτημα σε κάθε συμφορά που πλήττει τον άνθρωπο.

Με μια από αυτές τις νουβέλες, που ανήκει στην ιστορία του Κροίσου, θα ασχοληθούμε στη συνέχεια.

                                  

Όλοι σχεδόν οι Έλληνες γνωρίζουν το επεισόδιο του Σόλωνα  που επισκέφθηκε τον Κροίσο στο ανάκτορό του στις Σάρδεις, και είναι πασίγνωστη η αρχαία ρήση: μηδένα προ του τέλους μακάριζε.

 Ο Κροίσος, λοιπόν, με την επεκτατική πολιτική του έγινε  παντοδύναμος βασιλιάς ενός μεγάλου βασιλείου υποτάσσοντας Λυδούς, Φρύγες, Κίλικες, Μυσούς, Παφλαγόνες, Κάρες, Θράκες, Βιθυνούς Ίωνες, Αιολείς, και Δωριείς της Μικράς Ασίας, και με τα πλούτη και τους θησαυρούς του  θεωρεί  τον εαυτόν του ολβιότερον πάνω στη γη από κάθε άλλον και αυτό επιζητεί να επιβεβαιώσει με την ερώτησή  που απευθύνει  στον αθηναίο σοφό.

  Ως απάντηση, ο Σόλων, παρακάμπτει τον ίδιο, δίνει δύο παραδείγματα  με απλούς ανθρώπους όπως ήταν ο Τέλλος, (που έζησε σε ευήκοη πόλη, είχε  καλόν καγθόν βίον, ευτύχησε να έχει καλά παιδιά, έντιμον θάνατον σε νικηφόρο πόλεμο για τη σωτηρία της πόλης) και ο Κλέοβις  με τον Βίτωνα (που προϋποθέτουν τα παραπάνω σε άλλο επίπεδο στην πολιτική και πολιτισμική αρετή και συνοδεύονται με ευκλεά  μεταθανάτια τιμή και φήμη με τον γλυκύ  ύπνο - θάνατο που τους χάρισε ο θεός).

 Αυτό κάνει τον Κροίσο έξαλλο από οργή, που δεν υπολογίζει τον δικό του όλβο, για να του απαντήσει ο Σόλωνας ότι το θείο είναι «φθονερόν και ταραχώδες» και ο άνθρωπος «συμφορή» (δηλ υπόκειται στην καθημερινή αλλαγή).

Από τις χιλιάδες μέρες που ζεί ο άνθρωπος σ όλη του τη ζωή, δεν υπάρχει ούτε μια που να φέρνει κάτι όμοιο με την άλλη. Πρέπει λοιπόν σε κάθε πράγμα να εξετάζουμε το τέλος του, πού θα οδηγήσει. «πολλοίσι γαρ δη υποδέξας όλβον ο θεός προρρίζους ανέτρεψε» Γιατί πολλούς ο θεός τους άφησε για λίγο να γευθούν την ευτυχία, κι ύστερα τους γκρέμισε κάτω συθέμελα. (Α, 32.Μετάφρ.Μαρωνίτη).

Τίποτε απʼ όλα υτά δεν άγγιξε τον επηρμένο νού του Κροίσου, που στο τέλος απόδιωξε τον αθηναίο σοφό.

                          

OΚροίσος είναι ο πέμπτος απόγονος  της γενιάς των Μερμνάδων  που αρχίζει με τον Γύγη. Αυτός ο Γύγης, προτού γίνει βασιλιάς και δημιουργήσει  τη νέα γενιά των  Μερμνάδων,  ήταν «δορυφόρος» (έμπιστος υπασπιστής) του βασιλιά Κανδαύλη, της δυναστείας των Ηρακλειδών.

 Ο Κανδαύλης σφοδρά ερωτευμένος με την πανέμορφη γυναίκα του είχε μια ανικανοποίητη λόξα, αμφιβολία , πες, κάτι τον έτρωγε να ιδούν και να παραδεχτούν και άλλοι τα σωματικό κάλλη της. Έτσι, με την ομολογία άλλων θα ήταν πιο βέβαιος!  Γιαυτό κατάφερε να πείση τον ανακτορικό του επιστάτη, τον Γύγη, να κρυφτεί στο υπνοδωμάτιο της γυναίκας του και να την δεί, όταν εκείνη, προτού πέσει στο κρεβάτι θα αρχίσει να γδύνεται. Έ τσι και έγινε, αλλά  μόλις αθόρυβα  αποσυρόταν ο «λαθροματάκιας», δεν ξέφυγε τη ματιά της βασίλισσας.

  Η ανατολίτικη ηθική «ες αισχύνην μεγάλην φέρει και άνδρα οφθήναι γυμνόν», ακόμη και έναν άντρα να τον δούν γυμνό.

  Την άλλη μέρα η βασίλισσα καλεί στα ιδιαίτερά της τον Γύγη και του θέτει το αμετάκλητο δίλημμα. Ή σκοτώνεις τον βασιλιά για την ασύστολη πράξη του ή αυτομάτως δέχεσαι τον θάνατό σου.

Και ο Γύγης, κι αυτός τραγικό πρόσωπο, μη μπορώντας να αποφύγει την εντολή,για δεύτερη φορά αναγκάζεται  να υπακούσει στη βασίλισσα και να γίνει δολοφόνος.

 Στον Γύγη, λοιπόν, όπως μας αφηγείται ο πατέρας της Ιστοριας, όταν θέλησε να ρωτήσει τους Δελφούς, αν επιδοκίμασαν την ανάρρησή του στο θρόνο,  οι Δελφοί ασπάντησαν ότι την δέχονται, αλλά   προείπαν ότι ο πέμπτος απόγονός του , θα πληρώσει για το χυμένο αίμα του Κανδαύλη.

Ο Κροίσος λοιπόν ήταν προγραμμένος και παρʼ όλα τα πλούτη που είχε προσφέρει στους Δελφούς, έφερε το στίγμα μέσα του (κάτι σαν κληρονομική ασθένεια) και  ήταν αδύνατο στο θεό να τον κάνει να αποφύγει αυτό για το οποίο  η μοίρα τον είχε χρίσει.

 (Εδώ ανοίγει άλλο κεφάλαιο για τη μοίρα, που δεν μπορεί ούτε ο θεός να τη νικήσει). 

                                 

 Ο Κροίσος όταν αποφάσισε να τα βάλει με τον Κύρο τον επονομαζόμενο Μέγα, βασιλιά των Περσών, τον έξυπνα διατυπωμένο χρησμό των Δελφών που του ανήγγειλε ότι όταν περάσει τον Άλυ ποταμό, θα καταλύσει ένα βασίλειο, τον έκρινε επιπόλαια πως ευνοούσε τον ίδιο, και ως εκ τούτου ούτε τη γνώμη ενός Λυδού, του Σανδάνη, που ήταν αποτρεπτική για την πόλεμική εκστρατεία που ετοίμαζε, πρόσεξε ιδιαίτερα, αλλά βάδισε  κατʼ ευθείαν στο «γραμμένο»» του.

 Έτσι ο πανίσχυρος βασιλιάς έχασε τα πάντα,  και αυτές οι Σάρδεις κυριεύτηκαν,  και όταν οι Πέρσες στρατιώτες τον έφεραν αλυσοδεμένο μπροστά στον Κύρο, εκείνος πρόσταξε να τον κάψουν στην πυρά.    

 Και μόνον τότε, όταν τον ανέβασαν και τον έστησαν  στην φωτιά που άναβε κιόλας, θυμήθηκε τα σοφά λόγια του Σόλωνα κι εφώναξε τρεις φορές το όνομά του.

 Ο Κύρος θέλησε να μάθει τι σημαίνει αυτό και ο Σόλων του εξήγησε όλα τα παραπάνω που εξιστορήσαμε.

 Και ο Κύρος, που δούλεψαν οι λόγοι του Σόλωνα μέσα του,  και φοβήθηκε και για τη δική του μοίρα, του  χάρισε τη ζωή, και εθεώρησε τόσο σπουδαία αυτά που άκουσε, ώστε αργότερα  ο Κροίσος, απογυμνωμένος από την δική του εξουσία, έγινε σύμβουλός του. Και με τη στερνή του γνώση που δεν είχε πρώτα, είπε και τα πολύ σοφά  λόγια για τον πόλεμο, τον οποίο είχε κινήσει πρώτος: «Κανένας δεν είναι τόσο ανόητος ώστε να προτιμά  τον΄πολεμο, από την ειρήνη, γιατί στην ειρήνη θάβουν τα παιδιά τους γονείς τους, ενώ στον πόλεμο οι γονείς  τα παιδιά τους». (Α, 87).

 Το κήρυγμα του Κροίσου στον Κύρο, υιοθετεί την ταχτική του Σόλωνα. Και μέσω του Κροίσου γίνεται σοφότερος και  ο Κύρος, που δέχτηκε και αυτός το φωτισμό του Σόλωνα.