Ο συγγραφέας Γιάννης Βασιλειάδης έγραψε για τη μετάφραση στην ΑΙΝΕΙΑΔΑ
Η έμμετρη μετάφραση της Αινειάδας του Βιργίλιου από τον Κώστα Τσιλιμαντό αποτελεί λογοτεχνικό άθλο. Στο μέτρο του εφικτού είναι αντάξιο του επιτεύγματος των Ν. Καζαντζάκη και Ι. Θ. Κακριδή, της κλασικής μετάφρασής τους της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Όμηρου, στους οποίους άλλωστε είναι και αφιερωμένη. Αποτελεί μοναδική περίπτωση: δεν είναι απλά μια ωραία μετάφραση αλλά μια αισθητικής αξίας δημιουργική, έμμετρη «επανεγγραφή». Στην ουσία θα μπορούσε κανείς να την ονομάσει και ‘’Αινειάδα του Κ. Τσιλιμαντού’’. Από την άλλη μεριά είναι και ένας μικρός άθλος για τον κάθε απαιτητικό και συνειδητό αναγνώστη που θα προσφεύγει συχνά στα Realia, τα τόσο πλούσια σε επεξηγήσεις ιστορικών πληροφοριών, γεγονότων, προσώπων και εννοιών, καθώς και στο Γλωσσάρι, για τις εύστοχες αναπλάσεις λέξεων και ερμηνείες των ιδιωματισμών. Χωρίς να λησμονηθεί πως ειδικά εδώ πρόκειται για ποιητικό λόγο που έχει τη δική του αυτοτέλεια.
Τα προηγούμενα από την Αινειάδα σημαντικά έργα του Βιργίλιου είναι Τα Βουκολικά (ή οι Εκλογές) που ολοκληρώθηκαν σε 4 χρόνια και που είχαν για πρότυπό τους τα Ειδύλλια του Θεόκριτου, και τα έξοχα Γεωργικά του που η συγγραφή τους επεκτείνεται σε 7 χρόνια και αποτελούνται συνολικά από περίπου 2200 στίχους. Το μεγαλόπνοο έπος, το αριστούργημα, η Αινειάδα άρχισε να γράφεται το 30 π.Χ. και απαίτησε 11 ολόκληρα χρόνια μέχρι το 19 π.Χ., που είναι και η χρονιά του θανάτου του. Αποτελείται όπως έφτασε σε μας, από πάνω από 10000 στίχους.
Ο Βιργίλιος χαρακτηρίστηκε «αυλικός» ποιητής, ένας στρατευμένος που θεωρούσε τη Ρώμη ως κληρονόμο του Ελληνικού πολιτισμού στην πιο πλατιά του έννοια έτσι όπως προβάλλεται στην Αινειάδα και που εναρμονίζεται πλήρως και νομιμοποιείται με τη γενική πολιτική του Οκταβιανού, του Αύγουστου. Εξάλλου με δική του προτροπή ξεκίνησε η Αινειάδα για να επιβεβαιωθεί και με τη γραπτή μαρτυρία η εξουσία του και η εδραίωση της περίφημης pax Romana.
Σύμφωνα με το μύθο που παρακολουθούμε, ο Αινείας φεύγει από τη φλεγόμενη Τροία μαζί με τον πατέρα του Αγχίση, το γιο του Ασκάνιο, τη γυναίκα του Κρέουσα (που πεθαίνει στο σύντομα) και τους συντρόφους του, κι έπειτα από περιπέτειες και περιπλανήσεις κάνει μια μεγάλη στάση στη Καρχηδόνα [το εκτενές επεισόδιο με την Διδώ] και στη συνέχεια περνάει στην Ιταλία, όπου μετά από μάχες στις οποίες είναι πάντοτε ο νικητής, εκπληρώνει το πεπρωμένο του, που είναι να διαμορφώσει ως ο πρώτος μυθικός πατριάρχης, το γένος και τη φυλή των Ρωμαίων. Σφυρηλατήθηκε έτσι κι ο μύθος της καταγωγής – συγγένειας των Λατίνων από τους Τρώες και κατ’ επέκταση όλοι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες πια κατά τον Βιργίλιο κατάγονται από τον Αινεία. Οι Έλληνες (Αθηναίοι και σύμμαχοί τους) περιγράφονται στη διάρκεια του Τρωικού πολέμου με μελανά χρώματα ως άγριοι καταστροφείς, υπάρχουν όμως και σποραδικές φωτεινές εξαιρέσεις.
Στο μύθο της Αινειάδας και αφού αναφέρεται σε γεγονότα, υπάρχουν με θετικότητα και σημεία όπου υπεισέρχεται η πραγματικότητα και παραμερίζει το μύθο; Ο Αινείας μαχόμενος κατά καιρούς εγκαταστάθηκε τελικά στο Λάτιο και είναι πράγματι ο ιδρυτής της Ρώμης ; Σύμφωνα με την παράδοση αλλά και ιστορικά τεκμηριωμένο γενικά, ο Τρωικός πόλεμος έγινε γύρω στα 1190 με 1180 π.Χ.· πώς ο Αινείας φεύγοντας από τη Τροία, μετά από τόσες περιπλανήσεις συνάντησε την Διδώ, η οποία απ’ ότι γνωρίζουμε έχτισε τη Καρχηδόνα το 888 π.Χ.; Ο «επινοημένος» αυτός μύθος στάθηκε αφορμή αργότερα και για τη δημιουργία αρκετών μουσικών έργων με θέμα τον άτυχο έρωτα της Διδώς με τον Αινεία, ο οποίος την εγκατέλειψε τελικά, ενώ εκείνη αυτοκτόνησε. Τα γνωστότερα είναι οι όπερες Διδώ και Αινείας του άγγλου συνθέτη Henry Purcell (1869) και Οι Τρώες [Les Troyens] τουγάλλου Hector Berlioz (1856 – 69).
Διάφοροι προβληματισμοί όμως που σταδιακά άρχισαν να προβάλλουν σχετικά με τα γεγονότα έτσι όπως περιγράφονται στην Αινειάδα, υποχρέωσαν τον Βιργίλιο με την πάροδο του χρόνου να σκέφτεται μια αναθεώρηση. Χωρίς νατο ομολογεί ανοιχτά, απελπισμένος κι από την ίδια την εποχή του, άρχισε να αμφιβάλλει. Κάτι άρχισε να κλονίζεται και ν’ αλλάζει μέσα του, να καταρρέει, εκεί γύρω στα 50 του, με το να δικαολογεί όλες τις καταστροφέςπου άφησε πίσω του ο ήρωας. Και κατ’επέκταση ο ανίκητος ιμπεριαλισμός της σημερινής Ρώμης με το έμβλημα της pax Romana, που άφησε πίσω του εκατόμβες νεκρών και καταστροφές. Για την αναθεώρηση του έργου του, αποφάσισε να επιχειρήσει ο ίδιος ένα ταξίδι με σκοπό να επαληθεύσει και να τεκμηριώσει τα γεγονότα στους αυθεντικούς χώρους όπου αυτά εξελίχθηκαν. Αν δεν προλάβαινε να πραγματοποιήσει το σχέδιό του, άφησε στη διαθήκη του εντολή στο φίλο του Βάριο να κάψει το χειρόγραφο της Αινειάδας. Παράξενη απόφαση και τραγική συνάμα, καταστροφικά ηρωική και ακραία ευσυνείδητη. Που ταυτόχρονα όμως γεννάει και εύλογα ερωτήματα.
Πρώτα απ’ όλα, το 20 π.Χ., μετά από αιώνες και αιώνες που συνέβησαν τα γεγονότα, ο Βιργίλιος πώς θα μάζευε στοιχεία επί τόπου, από ποιους απογόνους και ποια αρχεία και περγαμηνές, για να προβεί στην αναθεώρηση ; Οι μνήμες βγάζουν στην επιφάνεια τα γεγονότα που κατοικούν το τοπίο ; Έπειτα η ίδια η απόφαση: να ριχτούν αβίαστα στην πυρά πάνω από 10000 τέλεια επεξεργασμένοι στίχοι, αφού μεταξύ τους θα υπήρχαν οπωσδήποτε τμήματα που δεν απαιτούσαν καθόλου αναθεώρηση ; Σε μεταγενέστερες εποχές, παρόμοιο δείγμα πρόθεσης καταστροφής έργου είναι εκείνη του Φραντς Κάφκα που ως τελευταία του επιθυμία είχε ζητήσει από το φίλο του Μαξ Μπροντ να καούν τα χειρόγραφά του, εκτός από τα “Η Μεταμόρφωση”, “Στην Αποικία των τιμωρημένων”, “Ένας καλλιτέχνης της πείνας” και ορισμένα άλλα, και η απάντηση του τελευταίου: “ αν πιστεύεις σοβαρά πως είμαι ικανός να το κάνω, στο δηλώνω από τώρα πως δεν πρόκειται να το κάνω”. Kαι ευτυχώς, γιατί έτσι διασώθηκαν πρωτίστως “Η Δίκη”, “Ο Πύργος”, και τόσα άλλα. Δεύτερη περίπτωση είναι εκείνη του Νικολάι Γκόγκολ ο οποίος σε μια στιγμή κρίσης έκαψε ο ίδιος τον Β’ Τόμο των Νεκρών Ψυχών.
Απ’ ότι γνωρίζουμε, ο Βιργίλιος πρόλαβε να έρθει μέχρι την Αθήνα, όπου συνάντησε τον Αύγουστο. Εκείνος, πρώτα βέβαια για προσωπικούς λόγους διαιώνισης της υστεροφημίας του, αλλά από την άλλη έχοντας και πλήρη επίγνωση της μεγάλης αξίας του έργου, μόλις πληροφορήθηκε τις προθέσεις του ποιητή, απέρριψε φυσικά την επιθυμία του και τον «διέταξε» να γυρίσει πίσω στη Ρώμη. Ήταν ήδη πολύ άρρωστος – λέγεται ότι προσβλήθηκε από ηλίαση (ή ελονοσία) στην Ελλάδα – και αποβιβάστηκε στο Μπρίντιζι ετοιμοθάνατος. Ο Βιργίλιος πέθανε το 19 π.Χ. σε ηλικία 51 ετών και η Αινειάδα εκδόθηκε το 17 π.Χ., δύο χρόνια μετά.
Ως επίλογος, δύο μυθιστορήματα διαφορετικής υφής που από διαφορετική σκοπιά αναφέρονται στον Βιργίλιο, το έργο του και το τέλος του. Τα μυθιστορήματα του Alain Nadaud έχουν ιστορικό υπόβαθρο και συχνά αναφέρονται σε εποχές της αρχαιότητας, με αναφορές σε φιλοσοφικά ή και μεταφυσικά στοιχεία, όπου τα όρια μεταξύ ιστορικής αλήθειας και μυθοπλασίας είναι δυσδιάκριτα. Στο Κεραυνοβόλος Αύγουστος [Auguste fulminant] αφετηρία είναι ηακόλουθη επινόηση: σε ανασκαφές, ανάμεσα στα ευρήματα της Ρωμαϊκής εποχής ανακαλύπτεται και μια μυστηριώδης αλληλογραφία μεταξύ των εκδοτών της Αινειάδας που κάνει λόγο για το παράξενο ταξίδι του Βιργίλιου στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο με το οποίο θέλησε να ελέγξει και να διαπιστώσει την αλήθεια Απ’ όλα τα μέρη που περνούσε, η πραγματικότητα τον διέψευδε· απελπισμένος τότε έδωσε εντολή στον Βάριο να καεί η Αινειάδα. Ότανέγινε γνωστή η απόφασή του ξέσπασε «κεραυνοβόλα» και η οργή του Αύγουστου και συντελέστηκε η «επιβεβλημένη» θυσία του ποιητή, στο όνομα της δόξας της αυτοκρατορίας (οι δύο κατάσκοποι που συμπεριλαμβάνονταν στη συνοδεία του στο πλοίο, στη διάρκεια της επιστροφής στην Ιταλία, πήραν εντολή να τον δηλητηριάσουν με αργό τρόπο). Υπήρξε τελικά αυτοκρατορικό έγκλημα ;
Ο Θάνατος του Βιργίλιου [Der Tod des Vergil] του αυστριακού Hermann Broch μορφικά είναι τελείως διαφορετικό και συγκαταλέγεται ανάμεσα στα σημαντικά έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Είναι ένα πολυσύνθετο και πυκνής υφής «συμφωνικό» μυθιστόρημα που το γλωσσικό ιδίωμά του είναι πιο κοντά στην ποίηση παρά στην πρόζα. Η χρονική διάρκεια που καλύπτει είναι πολύ σύντομη: η αναπαράσταση της μέρας που προηγείται του θανάτουτου ποιητή. Αναφέρεται στο έργο του και στα προηγούμενα χρόνια, έτσι με την αντανάκλασή τους τώρα αναπολεί αυτό το παρελθόν να εκφράζεται πλέον μέσα απ’ το γκρίζο φως του αναπόφευκτου τέλους. Ο Θάνατος του Βιργίλιου είναι ένας πλατύς και διεξοδικός λυρικός στοχασμός όπου όλα τα όνειρα του ποιητή στο πλησίασμα του θανάτου ενσωματώνονται στην ορμητική ροή ενός μοναδικού εσωτερικού μονόλογου, με τις ύστατες σκέψεις και συνομιλίες με τους φίλους και τριγυρνούς του για τη βαθύτερη ουσία της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Η Αινειάδα τελικά διασώθηκε. Η τραγική απόφαση του Βιργίλιου και ο θάνατός του στη συνέχεια, σφράγισαν στην κυριολεξία ένα έργο ζωής. Ευχή μας και προτροπή προς τον φίλο Κώστα να συνεχίσει στην έμμετρη μετάφραση και των Βουκολικών.